پاسخ اجمالی

شیعیان و برخی از بزرگان معتزله ی اهل سنت و برخی از مشایخ طریقت و صوفیه اهل سنت معتقد به این هستند که زمین از حجت الهی خالی نمی ماند، اول کسی که روی زمین آمده حجت خداست و آخر کسی که از روی زمین به نفخ صور حضرت اسرافیل خواهد رفت، آن هم حجت خداست. بر اساس این اعتقاد، اگر دو نفر روی زمین باشند حتماً یکی از آن ها حجت خداست و زمین بدون حجت خدا باقی نمی ماند. امام صادق علیه السلام می فرمایند:

« لوْ بَقِيَتِ الْأَرْضُ‏ بِغَيْرِ إِمَامٍ‏ لَسَاخَت‏ »

«اگر زمين بدون امام باقی مى ماند، به يقين در هم فرو مى ريخت.»

پاسخ اجمالی

در این جا قصد داریم در زمینه آیات امامت قرآن به بررسی اولین و مهم ترین آیه یعنی آیه ولایت بپردازیم:

قرآن در سوره مائده آیات ۵۵ و ۵۶ می فرماید:

« إنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُواْ الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَوةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَوةَ وَ هُمْ رَاكِعُونَ؛ وَ مَن يَتَوَلَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الَّذِينَ آمَنُواْ فَإِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْغَالِبُون »

«سرپرست و ولىّ شما، تنها خداست و پيامبر او و آن ها كه ايمان آورده ‏اند؛ همان ها كه نماز را برپا مى ‏دارند و در حال ركوع زكات مى ‏دهند و كسانى كه ولايت خدا و پيامبر او و افراد باايمان را بپذيرند، پيروزند؛ (زيرا) حزب و جمعيّت خدا پيروز است.»

در بررسی این دو آیه که مشهور به آیه ولایت هستند ، ابتدا به برخی از مفردات آیه، از نظر تفسیری و سپس به شأن نزول آیه می پردازیم.

پاسخ اجمالی

آیه 55 سوره مبارکه مائده مشهور به آیه ولایت:

« إنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ ءَامَنُواْ الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَوةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَوةَ وَ هُمْ رَاكِعُونَ »

برخی از مفسرین اهل سنت مثل ابن تیمیه، رهبر جریان فکری وهابیت و فخرالدین رازی، متکلم بزرگ اهل سنت در ذیل آیه ولایت سوالاتی را مطرح کردند. البته خود آن ها بهتر می دانند که نزول این آیه در شأن امیرالمومنین علی علیه السلام قطعی و مسلم است اما در عین حال از سر تعصّب سوالات و شبهاتی را مطرح می‌کنند تا این که مخاطب را در نزول این آیه در شأن امیرالمومنین علی علیه السلام به تردید بیاندازند.

برخی از این سوالات و شبهات، بسیار ساده و کودکانه است و جای بحث مفصل ندارد:

1) این که اگر حضرت علی علیه السلام در حال نماز انگشتر به فقیر دادند و این قبیل افعال باطل کننده نماز است. در حالی که امیرالمومنین علیه السلام یرای این کار نه راه رفتند و نه صحبت کردند، بلکه در حین رکوع با انگشت به فقیر اشاره کردند و فعل قلیل باطل کننده نماز نیست.

2) یا این که می گویند: اگر حضرت علی علیه السلام زکات نداده بود اساساً نماز او قبول نبود که جواب می دهیم این زکات، زکات واجب نبوده و بلکه صدقه محسوب می شده است. مفسرین اهل سنت همچون قرطبی در تفسیر الجامع الاحکام القرآن تصریح می کند که زکات در اینجا زکات مستحبی و صدقه است.

3) یا این سوال که علی بن ابی طالبی که ما می شناسیم، در نماز از پای ایشان تیر می کشند و نمی فهمند، چطور تقاضای فقیر را در نماز شنیده اند و این با حضور قلب آن حضرت در نماز سازگاری ندارد. جواب می دهیم حالات اولیای خدا در عباداتشان گوناگون است، در برخی عبادات تیر از پای ایشان می کشند _به شرط اینکه این نقل تاریخی صحیح باشد_ نمی فهمند و در جای دیگری صدای فقیر را در نماز می شنوند. خود این آیه در مقام تمجید از این نکته است، چطور شما این نکته را با حضور قلب ناسازگار می بینید؟

قرآن مومنینی را توصیف و تمجید می کند و برایشان مقام ولایت قائل است که در حین نماز به فقیر صدقه می دهند، پس این را با حضور قلب و حقیقت عبادت در تضاد نمی بیند.

پاسخ اجمالی

آیه ۵۹ سوره نساء مشهور به آیه اولو الامر:

« يا أَيهُّا الَّذِينَ ءَامَنُواْ أَطِيعُواْ اللَّهَ وَ أَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَ أُوْلىِ الْأَمْرِ مِنكمُ‏ فَإِن تَنَازَعْتُمْ فىِ شىَ‏ءٍ فَرُدُّوهُ إِلىَ اللَّهِ وَ الرَّسُولِ إِن كُنتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الاَخِرِ ذَالِكَ خَيرْ وَ أَحْسَنُ تَأْوِيلاً »

معنای ظاهر آیه این است: « ای افراد مومن از خدا اطاعت کنید و از پیامبر و فرماندهان خود هم اطاعت کنید. پس اگر در چیزی با یکدیگر اختلاف کردید، موضوع مورد اختلاف را به خدا و پیغمبر ارجاع بدهید اگر که شما به خدا و قیامت ایمان دارید که این ارجاع دادن برای شما بهتر و خوش عاقبت تر خواهد بود.»

محور بحث در مورد این آیه لفظ اولو الامر است.

لفظ اولو لفظ جمع است و مفرد ندارد، به معنای صاحبان، مانند اولو الالباب یعنی صاحبان خرد یا خردمندان، اولو النهی یعنی صاحبان نُهیه یا عقلا.

بنابراین اولو الامر در معنای لفظی و لغوی یعنی صاحبان امر و فرمان یعنی فرماندهان. این لفظ در زمانی که از نظر اعراب مرفوع باشد با واو می آید: اولوا و در زمانی که منصوب یا مجرور باشد مثل این آیه که منصوب است چون مفعول واقع شده است، به جای واو، ی به کار می رود؛ می‌شود اولی الامر. پس اولی الامر با اولوا الامر در معنا تفاوتی ندارد، صرفا اعرابش با هم متفاوت است.

این کلمه در زبان عربی مفرد ندارد و لفظ جمع است.

این آیه شریفه ما را به اطاعت از سه نفر دعوت می کند: اطاعت از خدا، اطاعت از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و اطاعت از اولی الامر.

دانشمندان اهل سنت معتقدند که اولی الامر در این آیه یا زمامداران و حکام و مصادر امور هستند یا علما و دانشمندان و زمامداران فکری جامعه اما دانشمندان شیعه معتقدند که بنا به دلایل و شواهدی اولی الامر در این آیه باید معصوم باشد، فقط بحث فرماندهی و زمامداری نیست بلکه او باید معصوم باشد.

آیه 59 سوره نساء مشهور به آیه اولو الامر:

« يا أَيهُّا الَّذِينَ ءَامَنُواْ أَطِيعُواْ اللَّهَ وَ أَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَ أُوْلىِ الْأَمْرِ مِنكمُ‏ فَإِن تَنَازَعْتُمْ فىِ شىَ‏ءٍ فَرُدُّوهُ إِلىَ اللَّهِ وَ الرَّسُولِ إِن كُنتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الاَخِرِ ذَلِكَ خَيرْ وَ أَحْسَنُ تَأْوِيلاً »

1) آیه شریفه ما را به اطاعت از سه نفر دعوت کرده است ولی با دو لفظ أَطِيعُواْ فرموده است، یعنی اطاعت الله را مجزای از رسول و اولی الامر آورده است اما در دومین أَطِيعُواْ، اولو الامر را عطف به رسول کرده است و می فرماید:

« أَطِيعُواْ اللَّهَ وَ أَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَ أُوْلىِ الْأَمْرِ مِنكمُ»

طبق این استدلال قرآنی، عطف اولی الامر به رسول در مقام اطاعت در جایی که خداوند اطاعت خودش را از اطاعت رسول جدا کرده است، نشانگر این مساله است که اولی الامر مورد گفت و گوی این آیه مانند رسول حجت خدا است و مانند رسول عصمت مطلق دارد.

2) قرآن کریم جایی که می خواهد در اطاعت افرادی که ممکن است دستوراتشان صحیح و مطابق دستور خدا نباشد، به ما دستور بدهد، آن را مقید و مشروط می کند. اما اطاعت از رسول و اولی الامر قید و شرطی ندارد. چرا؟ به جهت این که هرگز چنین اتفاقی نمی افتد که رسول و این اولو الامر امر به خطا و معصیت کنند. لذا امر به اطاعت بدون شرط به معنای اعلان عصمت رسول و اولی الامر است. 

جناب فخر الدین رازی، مفسر و متکلم شهیر اهل سنت، در تفسیر کبیر ذیل آیه شریفه اولی الامر به این دو استدلالی که در عصمت اولی الامر هست، استناد می کند و اقرار می‌کند که اولی الامر در این آیه باید معصوم باشد. او می گوید که خداوند در این آیه دستور داده است که از اولی الامر باید مطلقاً اطاعت شود و کسی که مطاع مطلق به امر خدا باشد، باید معصوم باشد. سپس شواهد دیگری را بیان می کند که اولی الامر در این آیه باید معصوم باشد.1

پاسخ اجمالی

می خواهیم به بررسی آیه تبلیغ از آیات کلیدی و مهم قرآن در مبحث امامت بپردازیم. قرآن در سوره مائده که سوره‌ای مدنی است (در مدینه بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شد) در آیه 67 خطاب به پیغمبر صلی الله علیه و آله می فرماید:

« يا أَيهُّا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ وَ إِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَ اللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يهَدِى الْقَوْمَ الْكَافِرِين »

«ای پیامبر! آن چه که از جانب پروردگارت بر تو نازل شده است به مردم ابلاغ کن که اگر این ابلاغ را انجام ندهی، کاری از رسالت و ماموریت خودت را انجام نداده‌ای و خداوند تو را از شر مردم حفظ خواهد کرد. به درستی که خدا افراد کفر پیشه را هدایت نخواهد کرد.»

از این آیه به آیه تبلیغ تعبیر می کنند. اکنون ما قصد داریم مفردات و عبارات آیه تبلیغ را از نظر نکات تفسیری تحلیل کنیم.

پاسخ اجمالی

آیه 67 سوره مبارکه مائده مشهور به آیه تبلیغ:
« يا أَيهُّا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ وَ إِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَ اللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يهَدِى الْقَوْمَ الْكَافِرِين »

در نظر داریم شان نزول و نظرات این آیه شریفه را از زبان برخی از مشهورترین مفسرین و بزرگان اهل سنت در منابع خودشان به رشته تحریر درآوریم:

1) فخرالدین رازی، مفسر بزرگ اهل سنت، در التفسير الكبير خود در مقام شان نزول این آیه، 10 احتمال را بیان می کند که به جز مورد دهم که درباره غدیر خم است1، بقیه ارتباطی با موضوعات طرح شده در آیه تبلیغ ندارد. او با توجه به سیاق آیات معتقد است که این ابلاغ در مورد اهل کتاب (یهود و نصارا) است!

2) جلال الدین سیوطی، از محدثین خبیر و تاثیرگذار اهل سنت، در الدر المنثور في التفسير بالماثور که مهم ترین و مبسوط ترین تفاسیر روایی اهل سنت است، نقل می کند که این آیه در روز غدیر خم درباره علی بن ابی طالب علیه السلام نازل شده است.

3) حاکم حسکانی، از دانشمندان قرن پنجم اهل سنت، کتاب شواهد التنزيل لقواعد التفضيل را درباره آیات نازله در شأن امیرالمومنین علی علیه السلام تنظیم کرده است. او در این کتاب از صفحه 250 به بعد روایات فراوانی در این موضوع که آیه تبلیغ در روز غدیر خم درباره علی بن ابی طالب علیه السلام نازل شده است، آورده است.

اکنون قصد داریم به طور مستند و تحلیلی به نقد نظر فخرالدین رازی و همچنین بررسی روایات ذکر شده پیرامون آیه تبلیغ و ارتباط آن به علی بن ابی طالب علیه السلام در آثار جلال الدین سیوطی و حاکم حسکانی بپردازیم.

پاسخ اجمالی

آیه مهم دیگری که در غدیر خم بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شد، آیه اکمال دین است که امامت حضرت علی علیه السلام را از آن طریق اثبات می کنیم. قرآن در آیه 3 سوره مبارکه مائده می فرماید:

« الْيَوْمَ يَئسَ الَّذِينَ كَفَرُواْ مِن دِينِكُمْ فَلَا تخَشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتمْمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتىِ وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْاسْلَامَ دِينًا »

«امروز افراد کافر از نابودی دین شما مأیوس شدند، لذا از آن ها نترسید، از منِ خدا بترسید. امروز دین شما را کامل کردم و نعمتم را بر شما تمام کردم و به این اسلام به عنوان دین شما خشنود شدم.»

از این آیه به آیه اکمال دین تعبیر می‌کنند زیرا در روز غدیر خم با اعلان خلافت حضرت علی علیه السلام دین خدا کامل شد. یعنی مکمل نبوت پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله، ولایت امیرالمومنین علی علیه السلام است. بالاترین نعمت خدا بعد از توحید و نبوت و قرآن، نعمت ولایت امیرالمومنین علی علیه السلام است و در آخر، اسلامی که در آن ولایت علی بن ابی طالب علیه السلام نباشد، مورد رضایت خدای عزوجل نخواهد بود.

پاسخ اجمالی

قرآن در آیه 3 سوره مبارکه مائده می فرماید:
« الْيَوْمَ يَئسَ الَّذِينَ كَفَرُواْ مِن دِينِكُمْ فَلَا تخَشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتمْمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتىِ وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْاسْلَامَ دِينًا »

«امروز افراد کافر از نابودی دین شما مأیوس شدند، لذا از آن ها نترسید، از منِ خدا بترسید. امروز دین شما را کامل کردم و نعمتم را بر شما تمام کردم و به این اسلام به عنوان دین شما خشنود شدم.»

دربارۀ آیه اکمال دین دو بحث مطرح می‌کنند:
1. در اکثر تفاسیر اهل سنت و برخی از تفاسیر شیعه آمده است که این آیه مربوط به روز عرفات در سفر حجة الوداع است.
2. فخرالدین رازی، مفسر مشهور اهل سنت می گوید با توجه به این که در ابتدای این آیه، حرمت 11 فرآورده گوشتی آمده است، این آیه و تاکید دو گانه بر الْيَوْمَ را مربوط به روز حرمت 11 فرآورده گوشتی است.

در ادامه این موارد را به طور مفصل و کامل توضیح می دهیم.