آیا آیه ولایت دلیلی بر اثبات ولایت و امامت امیرالمونین علی علیه السلام است؟
پاسخ اجمالی
در این جا قصد داریم در زمینه آیات امامت قرآن به بررسی اولین و مهم ترین آیه یعنی آیه ولایت بپردازیم:
قرآن در سوره مائده آیات ۵۵ و ۵۶ می فرماید:
« إنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُواْ الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَوةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَوةَ وَ هُمْ رَاكِعُونَ؛ وَ مَن يَتَوَلَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الَّذِينَ آمَنُواْ فَإِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْغَالِبُون »
«سرپرست و ولىّ شما، تنها خداست و پيامبر او و آن ها كه ايمان آورده اند؛ همان ها كه نماز را برپا مى دارند و در حال ركوع زكات مى دهند و كسانى كه ولايت خدا و پيامبر او و افراد باايمان را بپذيرند، پيروزند؛ (زيرا) حزب و جمعيّت خدا پيروز است.»
در بررسی این دو آیه که مشهور به آیه ولایت هستند ، ابتدا به برخی از مفردات آیه، از نظر تفسیری و سپس به شأن نزول آیه می پردازیم.
پاسخ تفصیلی
مفردات و تفسیر آیه
نکته اول: این آیه شریفه با لفظ إنَّمَا شروع شده است، إنَّمَا در اصطلاح از ادات حصر است، یعنی در مقام ترجمه و فهم باید در اول آیه لفظ منحصرا یا فقط و فقط و الفاظی مشابه این را باید افزود.
پس لفظ إنَّمَا در این آیه، ولایت را در سه نفر محصور می کند:
- 1. خدا
- 2. پیغمبر صلی الله علیه و آله
- 3. وَ الَّذِينَ ءَامَنُواْ با آن وصفی که در آیه آمده است.
بنابراین دیگرانی همچون پدر یا همسر یا قیم یا فقیه که این ها اجمالاً ولایتی بر مردم دارند، ولایتشان زیر مجموعه یکی از این سه تا است. بیرون از خدا و پیغمبر و الَّذِينَ آمَنُواْ کسی بر امت ولایت ندارد. کس دیگری بر مردم ولایت ندارد، خلفای بنی امیه ولایت ندارند، بنی العباس ولایت ندارند، بقیه حکام و سلاطین بر مردم ولایت ندارند، مگر این که ولایت آنها ذیل ولایت الله یا ولایت رسول الله یا ولایت الَّذِينَ آمَنُواْ قرار بگیرد.
نکته دوم: در این آیه تنها یک لفظ ولی برای سه مورد به کار رفته است، یعنی ولایت خدا همان معنایی را دارد که ولایت پیغمبر صلی الله علیه و آله دارد و ولایت خدا و پیغمبر صلی الله علیه و آله همان معنایی را دارد که در الَّذِينَ آمَنُواْ آمده است.
ولایت خدا چیست؟ ولایت، حاکمیت است. خدا حاکم بر همه خلایق است.
ولایت پیغمبر صلی الله علیه و آله چیست؟ ولایت پیامبر صلی الله علیه و آله، اولویت است. قرآن صریحاً در آیه 6 سوره احزاب می فرماید:
« النَّبِيُّ أَوْلى بِالْمُؤْمِنينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ »
«پیغمبر صلی الله علیه و آله اولویت بر همه افراد مومن نسبت به آن ها دارد.»
چون ولایت خدا ولایت حاکمیت است و ولایت پیغمبر صلی الله علیه و آله ولایت حاکمیت و اولویت است، همین ولایت در افراد مومن هم وجود دارد، پس آن ها هم حاکمیت و اولویت بر مردم خواهند داشت.
نکته سوم: الَّذِينَ آمَنُواْ در این آیه شریفه با یک عبارت توصیفی محدود شده است، یعنی شامل همه افراد مومن نمی شود. آن افراد مومنی که نماز را برپا می دارند و در حال رکوع زکات می پردازند. بنابراین الَّذِينَ آمَنُواْ از آن گستره‌ای که دارد و شامل همه افراد مومن می شود، با این وصف محدود می شود و اشاره به فرد یا افراد مشخصی دارد که از شأن نزول آیه در روایت جناب ابوذر مشخص می‌شود که وجود مقدس امیرالمومنین حضرت علی علیه السلام هستند.
نکته چهارم: زکات در این آیه منظور زکات واجب نیست، منظور زکات مستحب یا صدقه دادن به فقیر است. دانشمندان و مفسرین اهل سنت هم در ذیل این آیه زکات را در این آیه به همین معنا گرفته‌اند.
نکته پنجم: در آیه پنجاه و ششم، تولّی از باب تفعّل در معنای پذیرش یک حکم است. تولّی یعنی قبول ولایت ، بنابراین وَ مَن يَتَوَلَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الَّذِينَ ءَامَنُواْ ، یعنی کسی که ولایت خدا، ولایت پیامبر صلی الله علیه و آله و ولایت مومنینی که این آیه به آن ها اشاره دارد را قبول کند و به ولایت آن ها اقرار و اعتراف کند.
نکته ششم: انتهای آیه، فَإِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْغَلِبُون، نشان می دهد که این گروه منتسب به خدا خواهند بود و غلبه نهایی از آن چنین افرادی است.
شأن نزول
در مقام شأن نزول، مفسر بزرگ اهل سنت امام ثعلبی در کتاب الکشف و البیان روایتی از جناب ابوذر را درباره این آیه مطرح کرده است. نیز زمخشری مفسر بزرگ لغوی و ادیب سرشناس جامعه اهل سنت در تفسیر الکشاف بدون ذکر این حدیث شأن نزول این آیه را امیرالمومنین حضرت علی علیه السلام دانسته است.
اباذر رحمت الله علیه چنین می گوید:
« أما إني صليت مع رسول اللّه يوما من الأيام صلاة الظهر فدخل سائل في المسجد فلم يعطه أحد فرفع السائل يده إلى السماء و قال: اللهم اشهد إني سألت في مسجد رسول اللّه فلم يعطني أحد شيئا و كان علي راكعا فأومى إليه بخنصره اليمنى و كان يتختم فيها فأقبل السائل حتى أخذ الخاتم من خنصره و ذلك بعين النبي صلّى اللّه عليه و سلّم فلما فرغ النبيّ صلّى اللّه عليه و آله و سلّم من الصلاة فرفع رأسه إلى السماء و قال:«اللهم إن أخي موسى سألك، فقال: رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي وَ يَسِّرْ لِي أَمْرِي … وَ اجْعَلْ لِي وَزِيراً مِنْ أَهْلِي هارُونَ أَخِي اشْدُدْ بِهِ أَزْرِي الآية، فأنزلت عليه قرآنا ناطقا سَنَشُدُّ عَضُدَكَ بِأَخِيكَ وَ نَجْعَلُ لَكُما سُلْطاناً اللهم و أنا محمد نبيّك و صفيّك اللهم ف اشْرَحْ لِي صَدْرِي وَ يَسِّرْ لِي أَمْرِي … وَ اجْعَلْ لِي وَزِيراً مِنْ أَهْلِي عليا أشدد به ظهري.
قال أبو ذر: فو اللّه ما استتم رسول اللّه الكلمة حتى أنزل عليه جبرئيل من عند اللّه، فقال: يا محمد اقرأ، فقال: و ما أقرأ؟ قال: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُواْ الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاَةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾ » 1
روزی از ایام در مسجد نماز می‌خواندیم. فقیری وارد مسجد شد و از مردم تقاضای کمک کرد. حضرت علی علیه السلام در حال نماز و در حین رکوع بودند. از برخی روایات دیگر بر می‌آید که این نماز از نوافل نماز ظهر قبل از نماز واجب بوده است. حضرت علی علیه السلام با انگشت کوچک شان که این انگشت مزین به انگشتری بود، به آن فقیر اشاره کردند و آن فقیر جلو آمد و آن انگشتر را از انگشت آن حضرت درآورد و به این ترتیب وصف این آیه با چنین صدقه‌ای در آن جا محقق شد. این جا بود که این آیه شریفه بر پیغمبر صلی الله علیه و آله نازل شد:
﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُواْ الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاَةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾ یعنی آن مومنینی که در حین رکوع نماز به فقیر صدقه می دهند. لذا است که نزول این آیه در شأن امیرالمومنین علی علیه السلام با استناد به این روایت که تفاسیر متعددی از اهل سنت این روایت را یا نقل یا به اشاره آورده اند، قطعی است.
دعوت به مطالعه پرسش و پاسخ اهل سنت درباره آیه ولایت چه می گویند؟
منبع
1. تفسير الثعلبي (الكشف والبيان)، ثعلبی، صفحات 80 و 81
