اهل سنت درباره آیه ولایت چه می گویند؟

پاسخ اجمالی
آیه 55 سوره مبارکه مائده مشهور به آیه ولایت:
« إنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ ءَامَنُواْ الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَوةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَوةَ وَ هُمْ رَاكِعُونَ »
برخی از مفسرین اهل سنت مثل ابن تیمیه، رهبر جریان فکری وهابیت و فخرالدین رازی، متکلم بزرگ اهل سنت در ذیل آیه ولایت سوالاتی را مطرح کردند. البته خود آن ها بهتر می دانند که نزول این آیه در شأن امیرالمومنین علی علیه السلام قطعی و مسلم است اما در عین حال از سر تعصّب سوالات و شبهاتی را مطرح می‌کنند تا این که مخاطب را در نزول این آیه در شأن امیرالمومنین علی علیه السلام به تردید بیاندازند.
برخی از این سوالات و شبهات، بسیار ساده و کودکانه است و جای بحث مفصل ندارد:
1) این که اگر حضرت علی علیه السلام در حال نماز انگشتر به فقیر دادند و این قبیل افعال باطل کننده نماز است. در حالی که امیرالمومنین علیه السلام یرای این کار نه راه رفتند و نه صحبت کردند، بلکه در حین رکوع با انگشت به فقیر اشاره کردند و فعل قلیل باطل کننده نماز نیست.
2) یا این که می گویند: اگر حضرت علی علیه السلام زکات نداده بود اساساً نماز او قبول نبود که جواب می دهیم این زکات، زکات واجب نبوده و بلکه صدقه محسوب می شده است. مفسرین اهل سنت همچون قرطبی در تفسیر الجامع الاحکام القرآن تصریح می کند که زکات در اینجا زکات مستحبی و صدقه است.
3) یا این سوال که علی بن ابی طالبی که ما می شناسیم، در نماز از پای ایشان تیر می کشند و نمی فهمند، چطور تقاضای فقیر را در نماز شنیده اند و این با حضور قلب آن حضرت در نماز سازگاری ندارد. جواب می دهیم حالات اولیای خدا در عباداتشان گوناگون است، در برخی عبادات تیر از پای ایشان می کشند _به شرط اینکه این نقل تاریخی صحیح باشد_ نمی فهمند و در جای دیگری صدای فقیر را در نماز می شنوند. خود این آیه در مقام تمجید از این نکته است، چطور شما این نکته را با حضور قلب ناسازگار می بینید؟
قرآن مومنینی را توصیف و تمجید می کند و برایشان مقام ولایت قائل است که در حین نماز به فقیر صدقه می دهند، پس این را با حضور قلب و حقیقت عبادت در تضاد نمی بیند.
قبل از مطالعه پیشنهاد می شود به پرسش و پاسخ آیا آیه ولایت دلیلی بر اثبات ولایت و امامت امیرالمونین علی علیه السلام است؟ رجوع کنید.


پاسخ تفصیلی
ما جواب دو اشکال اساسی مطرح شده در ذیل این آیه را به نحو تفصیلی بیان می کنیم:

اشکال اول:
معنای ولی در این آیه ولایتِ محبت است و آن چیزی که قرینه بر این نکته است سیاق آیاتی است که این آیه در آن آیات قرار گرفته است. اگر شما به قرآن مراجعه کنید آیات قبل و بعد از آیه ولایت چنین هستند:
« يَأَيهُّا الَّذِينَ ءَامَنُواْ لَا تَتَّخِذُواْ الْيهَودَ وَ النَّصَارَى أَوْلِيَاءَ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ وَ مَن يَتَوَلهَّم مِّنكُمْ فَإِنَّهُ مِنهْمْ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِى الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ »1  
« يَا أَيهُّا الَّذِينَ ءَامَنُواْ مَن يَرْتَدَّ مِنكُمْ عَن دِينِهِ فَسَوْفَ يَأْتىِ اللَّهُ بِقَوْمٍ يحُبهُّمْ وَ يحُبُّونَه »2 
« يَا أَيهُّا الَّذِينَ ءَامَنُواْ لَا تَتَّخِذُواْ الَّذِينَ اتخَّذُواْ دِينَكمُ‏ هُزُوًا وَ لَعِبًا مِّنَ الَّذِينَ أُوتُواْ الْكِتَابَ مِن قَبْلِكمُ‏ وَ الْكُفَّارَ أَوْلِيَاءَ وَ اتَّقُواْ اللَّهَ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ »3 
می گویند بنا به قرینه آیات قبل و بعد، سیاق این آیه در بحث عدم دوستی با اهل کتاب، یهود، نصارا، کفار و مشرکین است، لذا وِلا هم در این آیه باید وِلای محبت باشد نه وِلای اولویت.
پاسخ:
1. وِلای محبت با إنَّمَا سازگاری ندارد. وقتی قرآن لفظ انحصار به کار می برد، بر اساس ولایت محبت معنای آیه چنین می شود:
«منحصراً دوستان شما، خدا و پیغمبر و مومنینی هستند که در رکوع نمازشان صدقه میدهند.» اما این با دیگر آیات قرآن تناقض دارد.
قرآن می فرماید: « إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ »4
همه مومنین با هم برادرند چه در رکوع نماز زکات بدهند چه ندهند، لذا است که هرگز در حکم دوستی شرطی به اسم دادن زکات در رکوع نماز وجود ندارد. اگر ولایت در این آیه ولایت محبت باشد، نباید إنَّمَا در ابتدای آیه می آمد.
2. آیه ولایت با آیات عدم دوستی با یهود و نصارا با هم نازل نشده است. به نقل شیعه و اهل سنت این قرآن موجود را زید بن ثابت با گروهی جمع آوری کرده اند و این آیه را در هنگام جمع، به این صورت در دل آیات دوستی یهود و نصارا قرار دادند. آیات مربوط به عدم دوستی با یهود و نصارا مربوط به اوایل مدینه است، آن زمانی که مشکل یهود و نصارا وجود داشت و پیغمبر در جنگ و ستیز با آن ها بودند در حالی که آیه ولایت به نص روایات نازل شده در مورد این آیه، مربوط به سال آخر حیات پیغمبر صلی الله علیه و آله است. لذا این دو آیه در مقام نزول با هم نازل شده اند.

اشکال دوم:
جناب فخر رازی در تفسیرش به نام التفسیر الکبیر می گوید: روایت اباذر رحمت الله علیه به دلیل ناسازگاری با مفردات این آیه قابل پذیرش نیست به جهت اینکه در روایت ابوذر آمده که این آیه در شأن علی بن ابی طالب علیه السلام است در حالی که در این آیه هفت ضمیر جمع به کار رفته است: الَّذِينَ، آمَنُواْ، الَّذِينَ، يُقِيمُونَ، یؤْتُونَ، هُمْ و رَاكِعُونَ. این هفت ضمیر جمع نشان می دهد که این آیه در شأن یک گروه نازل شده است، در حالی که روایت می گوید یک نفر است. چون با هم قابل جمع نیست لذا ما این روایت را در شأن نزول این آیه نمی پذیریم.5
پاسخ:
استاد ادبیات عرب، جار الله زمخشری در تفسیر الکشاف در ذیل این آیه می گوید: این آیه به نقل مفسرین و محدثین در شان علی بن ابی طالب علیه السلام نازل شده است. زمخشری متوفای سال 538 یعنی حدود هفتاد سال قبل از فخر رازی این شبهه را مطرح کرده و جواب داده است. او می گوید: «در ادبیات عرب، جایی که بخواهند افراد را تهدید به فعل یا تشویق به کاری بکنند، فعل فرد واحد را به ضمیر جمع می آورند.»6
بطور مثال، بنده به عنوان یک معلم می خواهم فردی را که یک مقاله خیلی خوب نوشته، تشویق کنم. در کلاس می گویم: کسانی که مقاله ی خوبی می نویسند، آن ها شایسته تشویق و جایزه اند. در کلاس یک نفر بیشتر نبوده که مقاله را نوشته، پس چرا جمع می گوییم؟ چون می خواهیم بقیه را به مثل این فعل تشویق کنیم. این سخنی است که زمخشری بیان می کند. لذا این آیه در مقام تحریض مردم به این فعل یعنی کمک کردن به فقرا، فعل فرد را به ضمیر جمع بیان کرده است.
در تفاسیر بزرگ اهل سنت و در تفسیر خود فخر رازی ما موارد متعدد نزدیک به 30 مورد در قرآن داریم که خداوند فعل فرد را به ضمیر جمع فرموده است. مثلاً در آیه 8 سوره منافقون می فرماید:
«يَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنا إِلَى الْمَدينَةِ لَيُخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَل...‏»
«منافقان می گویند: اگر ما به مدینه برگردیم، مومنان را از مدینه اخراج می کنیم...»
گوینده این سخن به استناد همه تفاسیر اهل سنت، عبدالله بن ابی، رئیس منافقین است. یعنی گوینده یک نفر است اما در آیه به ضمیر جمع آمده است.
نیز در آیه ولایت، اگر به ضمیر جمع و در زمان مضارع آمده است، مصداقش 12 نفرند نه یک نفر. در هنگام نزول مصداقش یک نفر است، اما 12 نفر مصداق این آیه هستند. این آیه در شأن امیرالمومنین علی علیه السلام نازل شده، اما در شان امام مجتبی علیه السلام، سیدالشهداء علیه السلام، امام سجاد علیه السلام و ائمه بعدی علیهم السلام جاری است. الان آن مومنی که در رکوع نمازش به فقرا صدقه می دهد و این آیه اشاره به ولایت و امامت او دارد، حضرت بقیه الله امام زمان علیه السلام است و به همین دلیل زمان این آیه مضارع است یعنی مصادیقی از این آیه در زمان آینده خواهند آمد.

دعوت به مطالعه پرسش و پاسخ نظر شیعیان و اهل سنت درباره واژه اولی الامر در آیه 59 سوره نساء چیست؟

منابع
1. سوره مبارکه مائده، آیه 51
2. سوره مبارکه مائده، آیه 54
3. سوره مبارکه مائده، آیه 57
4. سوره مبارکه حجرات، آیه 10
5. التفسير الكبير، جلد 12، صفحات 383 و 384
6. الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل، جلد 1، صفحه 649