نظر شیعیان و اهل سنت درباره واژه اولی الامر در آیه 59 سوره نساء چیست؟

پاسخ اجمالی
آیه ۵۹ سوره نساء مشهور به آیه اولو الامر:
«يا أَيهُّا الَّذِينَ ءَامَنُواْ أَطِيعُواْ اللَّهَ وَ أَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَ أُوْلىِ الْأَمْرِ مِنكمُ‏ فَإِن تَنَازَعْتُمْ فىِ شىَ‏ءٍ فَرُدُّوهُ إِلىَ اللَّهِ وَ الرَّسُولِ إِن كُنتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الاَخِرِ ذَالِكَ خَيرْ وَ أَحْسَنُ تَأْوِيلاً »
معنای ظاهر آیه این است: « ای افراد مومن از خدا اطاعت کنید و از پیامبر و فرماندهان خود هم اطاعت کنید. پس اگر در چیزی با یکدیگر اختلاف کردید، موضوع مورد اختلاف را به خدا و پیغمبر ارجاع بدهید اگر که شما به خدا و قیامت ایمان دارید که این ارجاع دادن برای شما بهتر و خوش عاقبت تر خواهد بود.»
محور بحث در مورد این آیه لفظ اولو الامر است.
لفظ اولو لفظ جمع است و مفرد ندارد، به معنای صاحبان، مانند اولو الالباب یعنی صاحبان خرد یا خردمندان، اولو النهی یعنی صاحبان نُهیه یا عقلا.
بنابراین اولو الامر در معنای لفظی و لغوی یعنی صاحبان امر و فرمان یعنی فرماندهان. این لفظ در زمانی که از نظر اعراب مرفوع باشد با واو می آید: اولوا و در زمانی که منصوب یا مجرور باشد مثل این آیه که منصوب است چون مفعول واقع شده است، به جای واو، ی به کار می رود؛ می‌شود اولی الامر. پس اولی الامر با اولوا الامر در معنا تفاوتی ندارد، صرفا اعرابش با هم متفاوت است.
این کلمه در زبان عربی مفرد ندارد و لفظ جمع است.
این آیه شریفه ما را به اطاعت از سه نفر دعوت می کند: اطاعت از خدا، اطاعت از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و اطاعت از اولی الامر.
دانشمندان اهل سنت معتقدند که اولی الامر در این آیه یا زمامداران و حکام و مصادر امور هستند یا علما و دانشمندان و زمامداران فکری جامعه اما دانشمندان شیعه معتقدند که بنا به دلایل و شواهدی اولی الامر در این آیه باید معصوم باشد، فقط بحث فرماندهی و زمامداری نیست بلکه او باید معصوم باشد.

پاسخ تفصیلی
دانشمندان اهل سنت معتقدند که اولی الامر در این آیه یا زمامداران و حکام و مصادر امور هستند یا علما و دانشمندان و زمامداران فکری جامعه. لذا این آیه را ناظر به خلفای راشدین و صحابه پیامبر اکرم و یا فرماندهان لشکری در جنگ ها می دانند و معتقدند که این آیه برای اولی الامر صفتی و وصفی جز مِنکُم یعنی مسلمان بودن قائل نیست، بنابراین معتقدند از هر زمامدار مسلمانی حتی اگر یزید و معاویه باشد باید اطاعت کرد و خداوند اطاعت از همه زمامداران را در کنار خدا و رسول بر افراد واجب کرده است. این عقیده عموم اهل سنت است.
اما دانشمندان شیعه معتقدند که بنا به دلایل و شواهدی اولی الامر در این آیه باید معصوم باشد، فقط بحث فرماندهی و زمامداری نیست بلکه او باید معصوم باشد.
مفسرین شیعه اولی الامر را شامل سفراء اربعه امام زمان علیه السلام در غیبت صغرا نمی دانند، شامل صاحب منصبانی که از جانب امام معصوم وظیفه ‌ای بر فرماندهی مسلمان ها دارند، نمی دانند. شامل فقهای عظام در ایام غیبت که ولایت آن ها در حدی از جانب امام زمان علیه السلام بر همه مردم لازم و واجب است، نمی دانند.
به اعتقاد شیعیان، اولی الامر باید معصوم باشد و 12 مصداق بیشتر ندارد. اولین آن ها حضرت امیرالمومنین علی علیه السلام و آخرین از اولی الامر حضرت بقیه الله امام زمان حجت بن الحسن عجل الله تعالی فرجه الشریف هستند. فقها نمایندگان اولی الامر در زمان غیبت حضرت بقیه الله هستند، اما مصداق اولی الامر نیستند.

قبل از بحث روایی، در بحث قرآنی ثابت می کنیم که دو دلیل از ظاهر خود این آیه بر عصمت اولی الامر وجود دارد:
دلیل اول: آیه شریفه ما را به اطاعت از سه نفر دعوت کرده است ولی با دو لفظ أَطِيعُواْ فرموده است، یعنی اطاعت الله را مجزای از رسول و اولی الامر آورده است، اما در دومین أَطِيعُواْ اولو الامر را عطف به رسول کرده است و می فرماید:
 « أَطِيعُواْ اللَّهَ وَ أَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَ أُوْلىِ الْأَمْرِ مِنكمُ»
قرآن می توانست سه لفظ أَطِيعُواْ بیاورد و بفرماید: أَطِيعُواْ اللَّهَ وَ أَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَ أَطِيعُواْ أُوْلىِ الْأَمْرِ مِنكمُ و یا می‌توانست یک لفظ أَطِيعُواْ بیاورد و بفرماید: أَطِيعُواْ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ وَ أُوْلىِ الْأَمْرِ مِنكمُ، اما دو تا أَطِيعُواْ آورده است یکی مخصوص خدا و دوم برای پیغمبر و اولو الامر.
رمز و حکمت این مسئله چیست؟
حکمتش این است که خداوند خواسته است رتبه اطاعت خدا را از رتبه اطاعت رسول و اولو الامر جدا کند. از خدای عزّوجلّ که خالق و آفریدگار ماست، باید بالاصاله اطاعت کرد، مطاع(اطاعت شونده) اصلی خداوند عزوجل است و به تبع اطاعت از خدا و به دستور او ما از پیغمبر صلی الله علیه و آله هم اطاعت می کنیم. پس اطاعت خدا اطاعت اصیل و بالاصاله است و اطاعت پیغمبر در مقام تبعیت از اطاعت خدا است. این ها دو رتبه از اطاعت هستند و با هم مساوی نیستند. اما چون اولی الامر به رسول عطف شده، پس یعنی این اولو الامر در رتبه و شأن رسول است. از این اولی الامر باید همچون پیغمبر صلی الله علیه و آله اطاعت کرد. لذا تفسیر اهل سنت که اولی الامر را شامل زمامداران جامعه اسلامی، خلفای ظالم و خبیثی چون حکام بنی امیه می دانند، نادرست است. این ها هرگز اطاعتشان عطف به اطاعت رسول نمی تواند بشود. این ها در مقام عصمت نیستند، این ها حجت الهی نیستند. اگر خداوند می‌خواست شامل زمامداران جامعه اسلامی بشود باید سه لفظ أَطِيعُواْ می آورد و اطاعت از اولو الامر را از اطاعت رسول جدا می کرد.
بنابراین طبق استدلال قرآنی اول، عطف اولی الامر به رسول در مقام اطاعت در جایی که خداوند اطاعت خودش را از اطاعت رسول جدا کرده است نشانگر این مساله است که اولی الامر مورد گفت و گوی این آیه مانند رسول حجت خدا است و مانند رسول عصمت مطلق دارد.

دلیل دوم: قرآن کریم، جایی که می خواهد در اطاعت افرادی که ممکن است دستوراتشان صحیح و مطابق دستور خدا نباشد، به ما دستور بدهد، آن را مقید و مشروط می کند. به عنوان مثال، خداوند در مورد اطاعت از والدین در قرآن می‌فرماید:
« و وَصَّيْنَا الْانسَانَ بِوَالِدَيْهِ حُسْنًا وَ إِن جَهَدَاكَ لِتُشْرِكَ بىِ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلَا تُطِعْهُمَا إِلىَ‏ مَرْجِعُكُمْ فَأُنَبِّئُكمُ بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُون »1
«ما به انسان توصيه كرديم كه به پدر و مادرش نيكى كند و اگر آن دو (مشرك باشند و) تلاش كنند كه براى من همتايى قائل شوى كه به آن علم ندارى، از آنها پيروى مكن! بازگشت شما به سوى من است و شما را از آن چه انجام مى‏ داديد با خبر خواهم ساخت.»1
در این آیه بلافاصله بعد از دستور به نیکی نسبت به والدین، خداوند این دستور را مشروط و مقید می کند و می فرماید که اگر پدر و مادر تلاش بر این کردند که تو را نسبت به منِ خدا مشرک سازند و به تو دستور دادند که باید از اسلام برگردی، حالا از دستور شرکت آلود آن ها اطاعت نکن. پس اطاعت والدین در قرآن مشروط و مقید است اما اطاعت از رسول و اولی الامر قید و شرطی ندارد. چرا؟ به جهت این که هرگز چنین اتفاقی نمی افتد که رسول و این اولو الامر امر به خطا و معصیت کنند. لذا امر به اطاعت بدون شرط به معنای اعلان عصمت رسول و اولی الامر است.
این دو دلیل مهم قرآنی در اثبات عصمت اولی الامر می باشد.

دعوت به مطالعه پرسش پاسخ آیا اهل سنت در عصمت اولی الامر اختلاف دارند؟

منبع
1. سوره مبارکه عنکبوت، آیه ۸