پرسش و پاسخ

پاسخ اجمالی
آیه 124 سوره مبارکه بقره که از آن تعبیر به آیه امامت می کنند. این آیه در شأن حضرت ابراهیم علی نبینا و آله و علیه السلام است. قرآن کریم می فرماید:

«به خاطر بیاور آن زمان که پروردگارِ ابراهیم او را به کلماتی آزمود و حضرت ابراهیم علی نبینا و آله و علیه السلام از همه امتحانات سربلند بیرون آمد و پیروزمندانه همه ی آن امتحانات را به پایان برد. سپس خدا به ابراهیم فرمود: من تو را پیشوای مردم قرار می‌دهم. حضرت ابراهیم علی نبینا و آله و علیه السلام فرمود: خدایا فرزندان من هم در مقام امامت قرار می دهی؟ خداوند پاسخ داد: عهد امامت به افراد ظالم نخواهد رسید.»

آیه امامت به نکات زیر اشاره دارد که در پاسخ تفصیلی بیان شده است.

پاسخ اجمالی

آیه آغازین سوره مبارکه معارج مشهور به آیه سأَلَ سَائلُ

 « سأَلَ سَائلُ بِعَذَابٍ وَاقِعٍ »

ابن تیمیه حرّانی، رهبر فکری سلفی ها و وهابی ها در کتاب منهاج السنه1 در ذیل این آیه شریفه، اعتراضات و سوالاتی مطرح می کند که سه مورد از آن ها عبارتند از:

1) آیه سأَلَ سَائلُ نمی تواند در غدیر نازل شده باشد چون غدیر مربوط به پایان حیات پیغمبر اکرم می باشد، در حالی که سوره معارج به نقل فریقین(شیعه و سنی) یک سوره مکی است، پس نمی‌توانیم به نزول این آیه در مدینه آن هم در پایان حیات پیغمبر معتقد باشیم.

2) اشکال دومی که ابن تیمیه بر نزول آیات آغازین سوره معارج در واقعه غدیر می گیرد، آن است که طبق آیه 33 سوره مبارکه انفال خداوند در دو صورت مردم را مورد عذاب خود قرار نمی دهد:

الف) در جایی که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله باشد.
ب) مردمی را که اهل استغفار و طلب مغفرت و عفو از خدا باشند.

ابن تیمیه با این استدلال می گوید: حارث بن نعمان فهری مگر در کنار پیغمبر نبود؟ پس بر اساس این آیه شریفه امکان عذاب او وجود ندارد، چون در محضر پیغمبر عذاب از امت دور است.

3) اشکال سومی که ابن تیمیه بر این ماجرا می گیرد این است که معجزه ای به این عظمت! را باید همه نقل می‌کردند مثل داستان اصحاب فیل. چرا همه نقل نکرده اند؟

در ادامه به تفکیک به هر یک از اعتراضات و شبهات وارد شده به این آیه شریفه توسط ابن تیمیه پاسخ می دهیم.

پاسخ اجمالی

یکی دیگر از آیات قرآن که در موضوع امامت و ولایت امیرالمومنین علی علیه السلام است، آیات آغازین سوره معارج می باشد:

 « سأَلَ سَائلُ بِعَذَابٍ وَاقِعٍ(1) لِّلْكَافِرِينَ لَيْسَ لَهُ دَافِعٌ(2) مِّنَ اللَّهِ ذِى الْمَعَارِجِ(3) »

«تقاضاكننده ‏اى تقاضاى عذابى كرد كه واقع شد. (1) اين عذاب مخصوص كافران است و هيچ كس نمى ‏تواند آن را دفع كند. (2) از سوى خداوندى كه فرشتگانش بر آسمان ها صعود و عروج مى‏ كنند. (3)»

در شان نزول آیات فوق، داستان از این قرار است که بعد از پایان واقعه غدیر خم و بیعت جمعیت کثیر مردم با حضرت علی علیه السلام، فردی که در تاریخ نامش مختلف نقل شده و کینه عجیبی نسبت به امیرالمومنین علیه السلام به واسطه کشته شدن پدر کافرش به دست ایشان داشت، با تعدای از یارانش به سوی پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و گفت: ای پیامبر! برای من بگو که آن چه را که درباره علی اعلام کردی از جانب خودت و سلیقه خودت است یا اینکه این فرمان الهی است؟

پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمودند: به خدای یگانه قسم! این سخن، سخن خداست و از جانب من نیست و این را سه بار تاکید فرمودند.

شخص سوال کننده از جا برخاست، در حالی که می گفت: خدایا اگر آن چه را که پیامبر درباره امامت و ولایت علی می گوید حق است و فرموده توست، یک سنگی از آسمان بفرست یا عذابی بر من نازل کن که من ایام امامت و حاکمیت علی بن ابی طالب را نبینم.

حدود 30 نفر از دانشمندان اهل سنت از طرق گوناگون روایت کرده اند آن شخص همین که تقاضای عذاب کرد و به سوی شترش رفت که سوار شود، همان لحظه خدا از آسمان سنگی نازل کرد و این سنگ به سر او اصابت کرد و از بدن او خارج شد و مرد. سپس آیه «سأَلَ سَائلُ بِعَذَابٍ وَاقِعٍ» نازل شد.

پاسخ اجمالی

قرآن در آیه 3 سوره مبارکه مائده می فرماید:
« الْيَوْمَ يَئسَ الَّذِينَ كَفَرُواْ مِن دِينِكُمْ فَلَا تخَشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتمْمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتىِ وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْاسْلَامَ دِينًا »

«امروز افراد کافر از نابودی دین شما مأیوس شدند، لذا از آن ها نترسید، از منِ خدا بترسید. امروز دین شما را کامل کردم و نعمتم را بر شما تمام کردم و به این اسلام به عنوان دین شما خشنود شدم.»

دربارۀ آیه اکمال دین دو بحث مطرح می‌کنند:
1. در اکثر تفاسیر اهل سنت و برخی از تفاسیر شیعه آمده است که این آیه مربوط به روز عرفات در سفر حجة الوداع است.
2. فخرالدین رازی، مفسر مشهور اهل سنت می گوید با توجه به این که در ابتدای این آیه، حرمت 11 فرآورده گوشتی آمده است، این آیه و تاکید دو گانه بر الْيَوْمَ را مربوط به روز حرمت 11 فرآورده گوشتی است.

در ادامه این موارد را به طور مفصل و کامل توضیح می دهیم.

پاسخ اجمالی

آیه مهم دیگری که در غدیر خم بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شد، آیه اکمال دین است که امامت حضرت علی علیه السلام را از آن طریق اثبات می کنیم. قرآن در آیه 3 سوره مبارکه مائده می فرماید:

« الْيَوْمَ يَئسَ الَّذِينَ كَفَرُواْ مِن دِينِكُمْ فَلَا تخَشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتمْمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتىِ وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْاسْلَامَ دِينًا »

«امروز افراد کافر از نابودی دین شما مأیوس شدند، لذا از آن ها نترسید، از منِ خدا بترسید. امروز دین شما را کامل کردم و نعمتم را بر شما تمام کردم و به این اسلام به عنوان دین شما خشنود شدم.»

از این آیه به آیه اکمال دین تعبیر می‌کنند زیرا در روز غدیر خم با اعلان خلافت حضرت علی علیه السلام دین خدا کامل شد. یعنی مکمل نبوت پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله، ولایت امیرالمومنین علی علیه السلام است. بالاترین نعمت خدا بعد از توحید و نبوت و قرآن، نعمت ولایت امیرالمومنین علی علیه السلام است و در آخر، اسلامی که در آن ولایت علی بن ابی طالب علیه السلام نباشد، مورد رضایت خدای عزوجل نخواهد بود.

پاسخ اجمالی

آیه 67 سوره مبارکه مائده مشهور به آیه تبلیغ:
« يا أَيهُّا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ وَ إِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَ اللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يهَدِى الْقَوْمَ الْكَافِرِين »

در نظر داریم شان نزول و نظرات این آیه شریفه را از زبان برخی از مشهورترین مفسرین و بزرگان اهل سنت در منابع خودشان به رشته تحریر درآوریم:

1) فخرالدین رازی، مفسر بزرگ اهل سنت، در التفسير الكبير خود در مقام شان نزول این آیه، 10 احتمال را بیان می کند که به جز مورد دهم که درباره غدیر خم است1، بقیه ارتباطی با موضوعات طرح شده در آیه تبلیغ ندارد. او با توجه به سیاق آیات معتقد است که این ابلاغ در مورد اهل کتاب (یهود و نصارا) است!

2) جلال الدین سیوطی، از محدثین خبیر و تاثیرگذار اهل سنت، در الدر المنثور في التفسير بالماثور که مهم ترین و مبسوط ترین تفاسیر روایی اهل سنت است، نقل می کند که این آیه در روز غدیر خم درباره علی بن ابی طالب علیه السلام نازل شده است.

3) حاکم حسکانی، از دانشمندان قرن پنجم اهل سنت، کتاب شواهد التنزيل لقواعد التفضيل را درباره آیات نازله در شأن امیرالمومنین علی علیه السلام تنظیم کرده است. او در این کتاب از صفحه 250 به بعد روایات فراوانی در این موضوع که آیه تبلیغ در روز غدیر خم درباره علی بن ابی طالب علیه السلام نازل شده است، آورده است.

اکنون قصد داریم به طور مستند و تحلیلی به نقد نظر فخرالدین رازی و همچنین بررسی روایات ذکر شده پیرامون آیه تبلیغ و ارتباط آن به علی بن ابی طالب علیه السلام در آثار جلال الدین سیوطی و حاکم حسکانی بپردازیم.

پاسخ اجمالی

می خواهیم به بررسی آیه تبلیغ از آیات کلیدی و مهم قرآن در مبحث امامت بپردازیم. قرآن در سوره مائده که سوره‌ای مدنی است (در مدینه بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شد) در آیه 67 خطاب به پیغمبر صلی الله علیه و آله می فرماید:

« يا أَيهُّا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ وَ إِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَ اللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يهَدِى الْقَوْمَ الْكَافِرِين »

«ای پیامبر! آن چه که از جانب پروردگارت بر تو نازل شده است به مردم ابلاغ کن که اگر این ابلاغ را انجام ندهی، کاری از رسالت و ماموریت خودت را انجام نداده‌ای و خداوند تو را از شر مردم حفظ خواهد کرد. به درستی که خدا افراد کفر پیشه را هدایت نخواهد کرد.»

از این آیه به آیه تبلیغ تعبیر می کنند. اکنون ما قصد داریم مفردات و عبارات آیه تبلیغ را از نظر نکات تفسیری تحلیل کنیم.

آیه 59 سوره نساء مشهور به آیه اولو الامر:

« يا أَيهُّا الَّذِينَ ءَامَنُواْ أَطِيعُواْ اللَّهَ وَ أَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَ أُوْلىِ الْأَمْرِ مِنكمُ‏ فَإِن تَنَازَعْتُمْ فىِ شىَ‏ءٍ فَرُدُّوهُ إِلىَ اللَّهِ وَ الرَّسُولِ إِن كُنتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الاَخِرِ ذَلِكَ خَيرْ وَ أَحْسَنُ تَأْوِيلاً »

1) آیه شریفه ما را به اطاعت از سه نفر دعوت کرده است ولی با دو لفظ أَطِيعُواْ فرموده است، یعنی اطاعت الله را مجزای از رسول و اولی الامر آورده است اما در دومین أَطِيعُواْ، اولو الامر را عطف به رسول کرده است و می فرماید:

« أَطِيعُواْ اللَّهَ وَ أَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَ أُوْلىِ الْأَمْرِ مِنكمُ»

طبق این استدلال قرآنی، عطف اولی الامر به رسول در مقام اطاعت در جایی که خداوند اطاعت خودش را از اطاعت رسول جدا کرده است، نشانگر این مساله است که اولی الامر مورد گفت و گوی این آیه مانند رسول حجت خدا است و مانند رسول عصمت مطلق دارد.

2) قرآن کریم جایی که می خواهد در اطاعت افرادی که ممکن است دستوراتشان صحیح و مطابق دستور خدا نباشد، به ما دستور بدهد، آن را مقید و مشروط می کند. اما اطاعت از رسول و اولی الامر قید و شرطی ندارد. چرا؟ به جهت این که هرگز چنین اتفاقی نمی افتد که رسول و این اولو الامر امر به خطا و معصیت کنند. لذا امر به اطاعت بدون شرط به معنای اعلان عصمت رسول و اولی الامر است. 

جناب فخر الدین رازی، مفسر و متکلم شهیر اهل سنت، در تفسیر کبیر ذیل آیه شریفه اولی الامر به این دو استدلالی که در عصمت اولی الامر هست، استناد می کند و اقرار می‌کند که اولی الامر در این آیه باید معصوم باشد. او می گوید که خداوند در این آیه دستور داده است که از اولی الامر باید مطلقاً اطاعت شود و کسی که مطاع مطلق به امر خدا باشد، باید معصوم باشد. سپس شواهد دیگری را بیان می کند که اولی الامر در این آیه باید معصوم باشد.1

پاسخ اجمالی

آیه ۵۹ سوره نساء مشهور به آیه اولو الامر:

« يا أَيهُّا الَّذِينَ ءَامَنُواْ أَطِيعُواْ اللَّهَ وَ أَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَ أُوْلىِ الْأَمْرِ مِنكمُ‏ فَإِن تَنَازَعْتُمْ فىِ شىَ‏ءٍ فَرُدُّوهُ إِلىَ اللَّهِ وَ الرَّسُولِ إِن كُنتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الاَخِرِ ذَالِكَ خَيرْ وَ أَحْسَنُ تَأْوِيلاً »

معنای ظاهر آیه این است: « ای افراد مومن از خدا اطاعت کنید و از پیامبر و فرماندهان خود هم اطاعت کنید. پس اگر در چیزی با یکدیگر اختلاف کردید، موضوع مورد اختلاف را به خدا و پیغمبر ارجاع بدهید اگر که شما به خدا و قیامت ایمان دارید که این ارجاع دادن برای شما بهتر و خوش عاقبت تر خواهد بود.»

محور بحث در مورد این آیه لفظ اولو الامر است.

لفظ اولو لفظ جمع است و مفرد ندارد، به معنای صاحبان، مانند اولو الالباب یعنی صاحبان خرد یا خردمندان، اولو النهی یعنی صاحبان نُهیه یا عقلا.

بنابراین اولو الامر در معنای لفظی و لغوی یعنی صاحبان امر و فرمان یعنی فرماندهان. این لفظ در زمانی که از نظر اعراب مرفوع باشد با واو می آید: اولوا و در زمانی که منصوب یا مجرور باشد مثل این آیه که منصوب است چون مفعول واقع شده است، به جای واو، ی به کار می رود؛ می‌شود اولی الامر. پس اولی الامر با اولوا الامر در معنا تفاوتی ندارد، صرفا اعرابش با هم متفاوت است.

این کلمه در زبان عربی مفرد ندارد و لفظ جمع است.

این آیه شریفه ما را به اطاعت از سه نفر دعوت می کند: اطاعت از خدا، اطاعت از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و اطاعت از اولی الامر.

دانشمندان اهل سنت معتقدند که اولی الامر در این آیه یا زمامداران و حکام و مصادر امور هستند یا علما و دانشمندان و زمامداران فکری جامعه اما دانشمندان شیعه معتقدند که بنا به دلایل و شواهدی اولی الامر در این آیه باید معصوم باشد، فقط بحث فرماندهی و زمامداری نیست بلکه او باید معصوم باشد.