مباهله به چه معناست و چگونه در تاریخ اتفاق افتاده است؟
پاسخ اجمالی
آیه 61 سوره مبارکه آل عمران مشهور به آیه مباهله
« فمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِن بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْاْ نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَ أَبْنَاءَكمُ وَ نِسَاءَنَا وَ نِسَاءَكُمْ وَ أَنفُسَنَا وَ أَنفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتهَلْ فَنَجْعَل لَّعْنَتَ اللَّهِ عَلىَ الْكَذِبِينَ »
«پس هر كه در اين باره پس از دانشى كه تو را حاصل آمده، با تو محاجه كند، بگو: بياييد پسرانمان و پسرانتان و زنانمان و زنانتان و ما خويشان نزديك و شما خويشان نزديك خود را فرا خوانيم؛ سپس مباهله كنيم و لعنت خدا را بر دروغگويان قرار دهيم.»
آیه مباهله از بزرگترین آیات در فضایل اهل بیت علیهم السلام و از برترین شواهد افضلیت و امامت اهل بیت علیهم السلام می باشد. نکات این آیه در پنج بخش ارائه می شود.
پاسخ تفصیلی
شان نزول آیه مباهله
شأن نزول آیه بعد از فتح مکه بود که پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نمایندگان خودشان را به ملل مختلف از ایران و روم و قبایل مسیحی و یهودی ارسال کردند و آن ها را به اسلام دعوت و یا به قبول پرداخت جزیه وادار کردند.
مسیحیان نجران در اطراف مدینه در کلیسای خودشان جمع شدند و با هم مشورت کردند و برخی از مسیحیان به جنگ با پیامبر و برخی دیگر به تسلیم شدن رای دادند. ابو حارثه بن علقمه مسیحی، مسیحیان را از درگیری با پیامبر بر حذر داشت و اعلام کرد که ایشان موعود کتاب انجیل است و حضرت عیسی علی نبینا و آله و علیه السلام به نبوت ایشان بشارت داده است و برخی از شواهد نبوت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم را از اناجیل اربعه(انجیل مَرقُس، انجیل مَتّی، انجیل لوقا و انجیل یوحَنّا) برای مسیحی ها خواند. اما مخالفان او تسلیم نشدند و عده ای از بزرگان مسیحیت را برای تحقیق به مدینه فرستادند.
آن ها با پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در الوهیت حضرت عیسی علی نبینا و آله و علیه السلام گفتگو کردند. پیامبر الوهیت حضرت عیسی علی نبینا و آله و علیه السلام را رد کردند اما آن ها نپذیرفتند. پیامبر برایشان گفتند که کسی که زاده شده و رشد کرده، کسی که غذا می خورد، نمی تواند خدا باشد، اما آنان استدلالات منطقی پیامبر را نپذیرفتند، لذا پیامبر به فرمان خدا آنان را به مباهله دعوت کردند.
در روز تعیین شده پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم به همراه امام حسن و امام حسین علیهما السلام به عنوان أَبْنَائنَا، حضرت زهرا سلام الله علیها به عنوان نِسَائنَا و امیرالمؤمنین علیه السلام به عنوان أَنفُسَنَا به طرف منطقه نجران به جهت مباهله با بزرگان مسیحیت حرکت کردند. در طول مسیری که تشریف می بردند و جمعیت زیادی از اصحاب همراه ایشان بودند، پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در وسط راه توقف کردند، دست خویش را باز کرده و دستان امیرالمومنین و فاطمه زهرا و امام حسن و امام حسین علیهم السلام در درون دست پیغمبر قرار گرفتند و به این ترتیب این 4 نفر را از بقیه گروه جدا کردند و فرمودند:
« اللّهم هوُلاء اهلُ بَیتی؛ خدایا اینان اهل بیت و خانواده من هستند.»
یعنی همسران پیامبر جزء اهل بیت نیستند، بقیه اصحاب جزء اهل بیت نیستند.
هنگامی که به منطقه نجران رسیدند، بزرگان مسیحیت که این نور را در رخسار پیغمبر و اهل بیت آن حضرت دیدند و جدیت و اخلاص را در چهره آن ها مشاهده کردند، رنگ از رخسارشان پرید و حاضر به مباهله نشدند و تن به جزیه دادند. به این ترتیب که سالی هزار دست لباس و هزار دینار به پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و مسلمان ها بپردازند.
بنابر روایتی که مرحوم سید بن طاووس رضوان الله تعالی علیه در کتاب الاقبال بیان فرموده است: «پیامبر فرمودند که اگر مسیحیان مباهله می‌کردند، آتش همه شان را می سوزانید. لذا مباهله نکردن به سود خودشان بود.»1
معنای مباهله
کلمه مباهله از ریشه بهل است. بُهل یعنی چیزی که تحت سرپرستی کسی نباشد، پس مباهله یعنی دعای طرفین نزاع، به این که از تحت سرپرستی خدا بیرون رود. یعنی تقریباً لفظی معادل با ملاعنه یعنی لعن کردن و نفرین کردن یکدیگر.
پس این که پیغمبر مباهله کردند یعنی لعن کنند هر طرفی را که دروغگو باشد و او از تحت رحمت و سرپرستی خدا بیرون رود و عذاب خدا بر او نازل گردد. این معنای لفظی و لغوی مباهله است که در این آیه شریفه و در کل قرآن فقط یک بار به کار رفته است.
سندیت و اعتبار نزول این آیه در شان اهل بیت علیهم السلام از زبان اهل سنت
در آثار اهل سنت این آیه در حق اهل بیت عصمت و طهارت، در حق اصحاب کساء توسط 24 نفر از اصحاب و 52 تن از علمای اهل سنت در قرون مختلف بیان شده است.
آیت الله سید علی میلانی در کتاب تشیید المراجعات و تفنيد المكابرات مدارک این بحث را آورده اند.
بنابراین نزول این آیه در شأن اهل بیت علیهم السلام در منطق و علم الحدیث اهل سنت نه فقط متواتر و غیرقابل انکار و مسلم و معتبر و قطعی است بلکه کثیرالتواتر است.
امیرالمومنین علیه السلام در شورای شش نفره بعد از عمر در اثبات حقانیت خودشان به آیه مباهله استناد فرمودند.
حاکم نیشابوری بعد از نقل این آیه در شأن اهل بیت علیهم السلام، این حدیث را در شأن اهل‌بیت متواتر اعلام می‌کند.
ابن طرحه شافعی این خبر را مورد اتفاق اصحاب سیره معرفی می کند. بسیاری از بزرگان اهل سنت این روایت را نقل کرده و حدیث صحیح شمرده‌اند.
بنابراین در اهل سنت تردیدی در اعتبار این روایت و نزول این آیه در شان اهل بیت علیهم السلام وجود ندارد.
دلالت آیه مباهله
حداقل چهار مطلب را به سادگی از این آیه می توانیم استخراج کنیم:
1. مساوات مقام امیرالمومنین حضرت علی علیه السلام با پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم جز در نبوت که شأن نبوت تنها مخصوص پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است و ایشان خاتم النّبیین هستند. لفظ أَنفُسَنَا مجاز از تساوی مقام امیرالمومنین حضرت علی علیه السلام با پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در کمالات است. یعنی امیرالمومنین علیه السلام مانند پیامبر حجت خدا هستند، مانند پیامبر معصوم هستند، مانند پیامبر مقامشان از همه انبیاء سلف (پیشین) بالاتر است و اشرف خلایق و کائنات بعد از پیامبر هستند.
دانشمندان شیعه عبارت أَنفُسَنَا را که بر اساس آن همه فضائل پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم برای امیرالمومنین علیه السلام اثبات می شود، شاهد بر امامت امیرالمومنین علیه السلام گرفته و روشن ترین دلیل بر امامت ایشان دانسته‌اند.
2. این آیه نشانگر افضلیت اهل بیت علیهم السلام بر کل جامعه اسلامی بعد از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم است، یعنی بقیه امت اسلامی از مهاجران و انصار و بنی هاشم با امیرالمومنین حضرت علی علیه السلام قابل مقایسه نیستند. امیرالمومنین علیه السلام در رتبه نفس پیغمبر می باشند. مرحوم محمود بن حسن حمصی از علمای بزرگ شیعه در منطقه شام با استناد به این آیه افضلیت امیرالمومنین علیه السلام بر همه انبیا به جز پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم را اثبات کرده است. حضرت رضا علیه السلام آیه مباهله را افضل فضائل و مناقب امیرالمومنین حضرت علی علیه السلام قلمداد کرده‌اند. این فضیلت و برتری نه فقط در مورد امیرالمومنین علیه السلام با لفظ أَنفُسَنَا ثابت می شود بلکه افضلیت حضرت زهرا سلام الله علیها نیز بر اساس این آیه اثبات می شود زیرا در آن زمان پیامبر 9 همسر داشتند اما هیچ کدام از آنان را به عنوان نِسَائنَا همراه خود نبردند. پس افضلیت حضرت زهرا سلام الله علیها بعد از امیرالمومنین علیه السلام بر همه افراد جامعه نیز از این آیه اثبات می شود.
3. بر اساس این آیه شریفه، قرب مقام و بلندی منزلت اهل بیت علیهم السلام در نزد خدای متعال اثبات می‌شود زیرا پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در این آیه مامور می‌شود که تنها این چهار بزرگوار را برای آمین گفتن به همراه خود ببرند و این مقام بلند این چهار نفر را در نزد خدا مشخص می کند. یعنی دعای پیامبر با آمین این چهار بزرگوار تکمیل می شود.
4. این آیه نشان می دهد که امام حسن و امام حسین علیهم السلام فرزندان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم هستند، چون پیامبر اکرم این دو بزرگوار را به عنوان أَبْنَائنَا در این مباهله به همراه برده اند.
تحریف و کتمان اهل سنت در نقل روایات آیه مباهله
تحریف و کتمان بزرگان اهل سنت از آوردن نام حضرت امیر علیه السلام و حضرت زهرا سلام الله علیها به دلیل دلالت روشن این آیه بر افضلیت این بزرگواران است.
ابن هشام در کتاب سیره خود، بخاری، طبری و ابن سعد در کتاب‌های حدیث و تاریخ خود با اینکه بعضاً داستان مسیحیان نجران را نقل کرده‌اند اما به اینکه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم این چهار بزرگوار را به همراه خود برای مباهله برده‌اند، هیچ اشاره ای نکرده اند.2 زیرا اگر نام این افراد را بیاورند، باید این فضیلت بزرگ را برای اهل بیت علیهم السلام بپذیرند.
ابن کثیر، بلاذُری و ابن قیم جوزی داستان مباهله با مسیحیان را کامل نقل کرده اند، نام حضرت زهرا سلام الله علیها و امام حسن و امام حسین علیهما السلام را آورده اند اما نام امیرالمومنین حضرت علی علیه السلام را به عنوان أَنفُسَنَا نیاورده‌اند.3 یعنی نگفته اند که پیامبر چه کسی را به عنوان أَنفُسَنَا همراه خود آورده است.
ابن عساکر داستان مباهله را نقل می کند، نام حضرت امیرالمومنین و امام حسن و امام حسین علیهم السلام را می آورد اما نام حضرت زهرا سلام الله علیها را حذف می کند.4
حلبی از بزرگان مورخین اهل سنت در کتاب سیره خود در کنار نام حضرت زهرا سلام الله علیها به دروغ و بر خلاف کل تاریخ، اسم عایشه و حفصه را نقل می کند.5
این کتمان بزرگان اهل سنت نشان می دهد که این آیه مناقب و فضایل این بزرگواران را ثابت می‌کند، لذا این افراد حاضر نیستند این فضائل را در مورد این بزرگواران بپذیرند و به روش حذف یا تحریف متوسل شده اند.
- دعوت به مطالعه پرسش و پاسخ نَفْس پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله کیست؟
منابع
1) الإقبال بالأعمال الحسنة، سید بن طاووس، جلد 2، صفحه 350؛ « و الذي نفسي بيده انّ الهلاك قد تدلّى على نجران و لو لاعنوا لمسخوا قردة و خنازير، و لاضطرم الوادي عليهم نارا، و لأستأصل اللّه نجران و أهله حتّى الطير على رئوس الشجر، و لمّا حال الحول على النصارى كلّهم حتى يهلكوا.»
2) سيره ابن هشام، جلد 2، صفحه573؛ الطبقات الكبرى، ابن سعد، صفحات 357 و 358
3) البدايه و النهايه، ابن کثیر، جلد 5، صفحه 54 « لَمَّا أَصْبَحَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ الْغَدَ بَعْدَ مَا أَخْبَرَهُمُ الْخَبَرَ أَقْبَلَ مُشْتَمِلًا عَلَى الْحَسَنِ وَالْحُسَيْنِ فِي خَمِيلٍ لَهُ وَفَاطِمَةُ تَمْشِي عِنْدَ ظَهْرِهِ لِلْمُلَاعَنَةِ»؛ فتوح البلدان، بلاذری، جلد 1، صفحه 71 « فَقَرَأَهَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ عَلَيْهِمَا ثُمَّ دَعَاهُمَا إِلَى الْمُبَاهَلَةِ وَأَخَذَ بِيَدِ فَاطِمَةَ وَالْحَسَنِ وَالْحُسَيْنِ»؛ زاد المعاد في هدي خير العباد، ابن القيم جوزی، جلد 3، صفحه 553 « فَلَمَّا أَصْبَحَ رَسُولُ اللَّهِ - صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ - الْغَدَ بَعْدَمَا أَخْبَرَهُمُ الْخَبَرَ، أَقْبَلَ مُشْتَمِلًا عَلَى الحسن والحسين - رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمَا - فِي خَمِيلٍ لَهُ، وفاطمة - رَضِيَ اللَّهُ عَنْهَا - تَمْشِي عِنْدَ ظَهْرِهِ لِلْمُبَاهَلَةِ...»
4) تاريخ مدينة دمشق، ابن عساکر، جلد 39، صفحه 177 « أخبرنا أبو عبد الله محمّد بن إبراهيم، أنبأ أبو الفضل بن الكريدي، أنبأنا أبو الحسن العتيقي، أنا أبو الحسن الدارقطني، نا أبو الحسين أحمد بن قاج، نا محمّد بن جرير الطبري ـ إملاء ـ نا سعيد بن عنبسة الرازي، نا الهيثم بن عدي، قال: سمعت جعفر بن محمّد عن أبيه في هذه الآية (تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَأَبْناءَكُمْ وَنِساءَنا وَنِساءَكُمْ ، وَأَنْفُسَنا وَأَنْفُسَكُمْ) ، قال: فجاء بأبي بكر و ولده ، و بعمر و ولده ، و بعثمان و ولده ، و بعلي و ولده.»
5) السيرة الحلبية، أبو الفرج الحلبي الشافعي، جلد 3، صفحه 299 « قال (صلى اللّه عليه و سلم): آخذ بيد عليّ و فاطمة و الحسن و الحسين و عائشة و حفصة...»
