کامل شدن دین، تمام کردن نعمت و رضایت دادن به اسلام از جانب خداوند در غدیر خم نشان دهنده چیست؟

پاسخ اجمالی
آیه مهم دیگری که در غدیر خم بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شد، آیه اکمال دین است که امامت حضرت علی علیه السلام را از آن طریق اثبات می کنیم. قرآن در آیه 3 سوره مبارکه مائده می فرماید:
« الْيَوْمَ يَئسَ الَّذِينَ كَفَرُواْ مِن دِينِكُمْ فَلَا تخَشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتمْمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتىِ وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْاسْلَامَ دِينًا »
«امروز افراد کافر از نابودی دین شما مأیوس شدند، لذا از آن ها نترسید، از منِ خدا بترسید. امروز دین شما را کامل کردم و نعمتم را بر شما تمام کردم و به این اسلام به عنوان دین شما خشنود شدم.»
از این آیه به آیه اکمال دین تعبیر می‌کنند زیرا در روز غدیر خم با اعلان خلافت حضرت علی علیه السلام دین خدا کامل شد. یعنی مکمل نبوت پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله، ولایت امیرالمومنین علی علیه السلام است. بالاترین نعمت خدا بعد از توحید و نبوت و قرآن، نعمت ولایت امیرالمومنین علی علیه السلام است و در آخر، اسلامی که در آن ولایت علی بن ابی طالب علیه السلام نباشد، مورد رضایت خدای عزوجل نخواهد بود.

پاسخ تفصیلی
نکات تفسیری آیه اکمال دین
نکته 1: در این آیه شریفه، دو بار کلمه الْيَوْمَ به کار رفته است و این تأکید بر حادثه‌ای است که در آن روز اتفاق افتاده است. آن روزی که قرآن در این آیه در دو جا به آن تاکید می کند و آن را مقدم می دارد، به چه روزی اشاره دارد؟
آن روز، روزی است که:
1. کفار از نابودی این دین مأیوس شدند و امیدی به نابودی این دین ندارند.
2. خداوند دینش را در آن روز کامل کرده است.
3. خداوند نعمتش را در آن روز تمام کرده است.
4. خداوند به اسلام آن روز خوشنود است.
پس این کلمه الْيَوْمَ به هر روزی که اشاره داشته باشد، باید این چهار ویژگی در آن روز باشد.
نکته 2: کفاری که از دین شما مأیوس شدند، کدام کفار هستند؟
مسلم است که نزول این آیه مربوط به سال آخر حیات پیغمبر صلی الله علیه و آله است. غیر از این که سوره مائده از سوره های مدنی است، مسلمانان در این که نزول این آیه مربوط به اواخر حیات پیغمبر صلی الله علیه و آله است با هم اختلافی ندارند. لذا در زمان نزول این آیه کل جزیره العرب مسلمان بوده اند. پس الَّذِينَ كَفَرُواْ در این آیه لزوماً منکران خدا یا منکران اسلام نیستند؛ مطلق کسانی هستند که یکی از احکام الهی را منکر باشند. این قبیل منکران اگر تا به حال به این دل بسته بودند که با جنگ ها پیغمبر صلی الله علیه و آله را از پای در می آورند و با کارشکنی ها جلوی پیشرفت پیغمبر صلی الله علیه و آله را می گیرند، این اواخر به این دل بسته بودند که اگر آن دو روش به نتیجه نرسید، دیگر پیغمبر صلی الله علیه و آله دارد به سنین کهنسالی می‌رسد و به پایان پیدا کردن عمر پیامبر صلی الله علیه و آله دل بسته بودند.
این مطلب را قرآن در سوره مبارکه طور آیه 30 این گونه می فرماید:
« أَمْ يَقُولُونَ شاعِرٌ نَتَرَبَّصُ بِهِ رَيْبَ الْمَنُونِ »
«امیدوار بودند که مرگ ایشان را در یابد.»
یعنی به فوت پیغمبر صلی الله علیه و آله دل بسته بودند اما وقتی پیغمبر صلی الله علیه و آله در روز غدیر حضرت علی علیه السلام را به جای خودش منصوب فرمود و خلافت او را بر همگان اعلام کرد و از همه بیعت بر خلافت و امامت علی بن ابی طالب علیه السلام گرفت، دیدند امیدشان به یأس تبدیل شد. می دانستند علی بن ابی طالب علیه السلام در صلابت کم از پیغمبر صلی الله علیه و آله ندارد، اگر این ها با وجود پیغمبر نتوانستند دین را نابود کنند با وجود علی بن ابی طالب علیه السلام هم نمی توانند دین را نابود کنند. در نتیجه آن آخرین امید آن ها با نصب علی بن ابی طالب علیه السلام در روز غدیر به عنوان خلیفه پیغمبر صلی الله علیه و آله به یأس گرایید.
نکته 3: در آن روزی که طبق نقل مورخین و محدثین روز غدیر خم است و این آیه در پایان خطبه پیغمبر صلی الله علیه و آله و بیعت از مردم برای امامت و ولایت حضرت علی علیه السلام نازل شد، در آن روز با اعلان خلافت حضرت علی علیه السلام دین خدا کامل شد. یعنی مکمل نبوت پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله، ولایت امیرالمومنین علی علیه السلام است.
این از اصول ایمان است که هر آنچه را که بشر بعد پیامبر صلی الله علیه و آله مورد نیازش باشد، خلیفه پیغمبر علی بن ابی طالب علیه السلام که میراث علمی پیغمبر در نزد اوست، در اختیار خواهد گذاشت. به این ترتیب دین با ولایت امیرالمومنین علی علیه السلام کامل شد.
نکته 4: بالاترین نعمت خدا بعد از توحید و نبوت و قرآن، نعمت ولایت امیرالمومنین علی علیه السلام است؛ حتی خدا توحید بدون ولایت را نمی پذیرد. نبوت و قرآن بدون ولایت را نمی پذیرد، به دلیل روایات فراوان در این موضوع از جمله حدیث:
 « مَنْ ماتَ وَ لَمْ یعْرِفْ إمامَ زَمانِهِ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیة؛ هر فردی که بمیرد در حالی که امام زمانش را نشناسد، به مرگ جاهلیت مرده است.»1
نکته 5: من به این دین برای شما راضی شدم. یعنی اسلامی که در آن ولایت علی بن ابی طالب علیه السلام نباشد، مورد رضایت خدای عزوجل نخواهد بود. در همین جا ما باید از آیه 55 سوره مبارکه نور در وصف ظهور حضرت مهدی علیه السلام یاد کنیم که شیعه و اهل سنت منتظر ظهور امام زمان علیه السلام و دولت نهایی آن حضرت هستند؛ هم سنی و هم شیعه به ظهور آن حضرت معتقدند و قرآن در این آیه شریفه در وصف دولت صاحب الزمان عجل الله تعالی فرجه الشریف می فرماید:
« وعَدَ اللَّهُ الَّذينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دينَهُمُ الَّذِي ارْتَضى‏ لَهُمْ وَ لَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً يَعْبُدُونَني‏ لا يُشْرِكُونَ بي‏ شَيْئاً وَ مَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ الْفاسِقُونَ »2
« خدا به كسانى از شما كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كرده‌اند، وعده داده است كه حتماً آنان را در اين سرزمين جانشين خود قرار دهد؛ همان گونه كه كسانى را كه پيش از آنان بودند جانشين خود قرار داد، و آن دينى را كه برايشان پسنديده است به سودشان مستقر كند، و بيمشان را به ايمنى مبدل گرداند تا مرا عبادت كنند و چيزى را با من شريك نگردانند، و هر كس پس از آن به كفر گرايد؛ آنانند كه نافرمانند.»2
خدا سه وعده به مسلمان ها درباره امام زمان علیه السلام می‌دهد: وعده اول خلافت جهانی است. وعده دوم این که خداوند مکنت و قدرت می دهد به آن دینی که از آن دین راضی است؛ از کدام دین راضی است؟ خداوند در آیه اکمال آن دین را معرفی کرده است. پس دینی که در آن ولایت امیرالمومنین و اولاد آن حضرت علیهم السلام نباشد، مرضی رضای خداوند عزوجل نیست.
مفسرین و محدثین مختلف از اهل سنت در ذیل آیه اکمال دین در بیش از 16 کتاب از آثار اهل سنت مثل تفسیر ابن کثیر، تفسیر الدر المنثور سیوطی، آثار ابو نعیم اصفهانی، آثار خطیب خوارزمی و … روایات متعدد نقل کرده اند که این آیه در روز غدیر خم درباره علی بن ابی طالب علیه السلام نازل شده است.

دعوت به مطالعه پرسش و پاسخ آیا می توان آیه اکمال دین را مربوط به روز عرفه در حجه الوداع و حرمت یازده فرآورده گوشتی دانست؟

منابع
1. كمال الدين و تمام النعمة، شیخ صدوق، جلد 2، صفحه 410/ مسند احمد، احمد بن حنبل، ۱۴۲۱ق، ج۲۸، ص۸۸؛ مسند ابوداوود، ابوداوود، ، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۴۲۵؛ مسند الشامیین، طبرانی، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۴۳۷.
2. سوره مبارکه نور، آیه 55